In Nederland is de rechterlijke macht, volgens het principe van de Trias politica, onafhankelijk van de wetgevende en de uitvoerende macht. Om dit te waarborgen worden rechters (bij de rechtbanken) en raadsheren (bij het Gerechtshof en Hoge Raad) in Nederland benoemd bij Koninklijk besluit voor de duur van het leven. Het salaris is bij wet geregeld. Het eventuele ontslag van een rechter/raadsheer wordt verleend door de Hoge Raad.

De rechterlijke macht bestaat uit de rechters/raadsheren en het Openbaar Ministerie. De minister van Justitie & Veiligheid behoort dus niet tot de rechtelijke macht. Hij/zij is slechts politiek verantwoordelijk voor het functioneren van het OM en de opsporingsinstanties/-ambtenaren.

Het Openbaar Ministerie (OM) is in Nederland het enige orgaan wat een verdachte mag vervolgen voor strafbare feiten. Het OM is dus zowel binnen strafvordering als binnen bestuursrecht een belangrijk orgaan. Op strafrechtelijk gebied zorgen zij voor de strafvervolging van verdachten van misdrijven en overtredingen. Op bestuursrechtelijk gebied is het OM een afzonderlijk bestuursorgaan welke aan personen boetes kan opleggen (denk aan de verkeersboetes).

Het OM wordt dagelijks geleid door het College Procureurs-generaal. Dit college bestaat uit 5 Procureurs-generaal (Pg’s). 1 daarvan is de voorzitter en die noemen we ook wel de super PG.
1 PG is werkzaam bij de Hoge Raad en de andere 4 zijn verantwoordelijk voor de aansturing van de Ressorts (afdelingen van het OM op niveau van het Gerechtshof). LET OP, deze Pg’s behoren dus niet tot het OM maar geven slechts leiding aan het OM. Bijzonder is wel dat deze Pg’s ook onafhankelijk zijn. Ook zij worden benoemd bij Koninklijk besluit voor het leven en het salaris is ook in de wet vastgelegd. Ontslag wordt verleend door de Hoge Raad.

In eerste aanleg komt iedere zaak terecht bij het arrondissementsparket van het OM. Dit is een afdeling van het OM waar alle rechtszaken worden voorbereid. Het OM heeft 10 arrondissementen.
Elk arrondissement wordt geleid door een Hoofd Officier van Justitie. Voor grote milieu- en fraudezaken en voor zaken die te maken hebben met terrorisme en georganiseerde criminaliteit heeft het OM specialistische afdelingen. Het Landelijk en het Functioneel parket.

De officier van justitie (OvJ) is vanuit het OM verantwoordelijk voor de processtukken en besluit dus ook n.a.v. de opgemaakte processen-verbaal of een verdachte vervolgt gaat worden voor het strafbare feit. Hij/zij kan hier dus ook vanaf zien door gebruik te maken van het opportuniteitsbeginsel bevoegdheid om een strafzaak te seponeren. De keuze hiervoor wordt gemaakt wanneer er geen haalbaarheid in de zaak zit (te weinig tot geen bewijs) of wanneer de OvJ op grond van algemeen belang besluit om de zaak te seponeren (de OvJ vindt dat de verdachte door de omstandigheden al voldoende is gestraft). Het seponeren door de OvJ kan tot aan het uitroepen van de terechtzitting.

Wanneer de OvJ besluit om de verdachte te gaan vervolgen dan zal hij/zij deze dagvaarden. In de dagvaarding staat wie de verdachte is, van welk strafbaar feit hij/zij verdacht wordt, wanneer en waar hij/zij voor de rechter dient te verschijnen. De vraag op het waar de rechtbank zich bevindt noemen we ook wel de relatieve competentie. Deze is terug te vinden in het Wetboek van Strafvordering.  In Nederland zijn er 11 rechtbanken waarbij Kantonrechters, Politierechters, Kinderrechters etc. werkzaam zijn. Dit zijn dus geen afzonderlijke rechtbanken.

Bij overtredingen gaat men standaard voor een rechtszaak naar de Kantonrechter, bij eenvoudig bewijsbare misdrijven naar de Politierechter (maximale straf van 1 jaar op te leggen) en bij minderjarigen naar de Kinderrechter (alle enkelvoudige kamers met maar 1 rechter). Bij ingewikkelde zaken gaat het OM naar de meervoudige kamer van de rechtbank (3 rechters).
Het feit dat dit zo is bepaald staat in de Wet op de Rechterlijke Organisatie (Wet R.O.). Dit noemt men ook wel de absolute competentie en hiervan kan niet afgeweken worden.

De Grondwet zegt namelijk dat men recht heeft op de rechter die de wet hem/haar toekend.

De wet zegt ook dat op straffe van nietigheid (ongeldig verklaren van de rechtszaak) de inhoudelijke behandeling openbaar moet zijn (tenzij de rechtbank anders bepaald), het vonnis openbaar moet zijn en de uitspraak gemotiveerd dient te worden. Dit betekend dus dat in eerste aanleg iedereen bij iedere rechtszaak aanwezig kan/mag zijn. Echter het OM, de verdachte (diens advocaat) kunnen ook verzoeken tot behandeling achter gesloten deuren (zonder publiek) maar de rechter/rechtbank bepaald.

De rechter/rechtbank doet na behandeling een openbare, gemotiveerde uitspraak. Dit kan zijn dat de verdachte veroordeeld wordt. Hierbij is dan voor de rechtbank wettig en overtuigend bewezen dat de verdachte schuldig aan het strafbare feit. Het kan ook zijn dat er vrijspraak volgt. Hierbij is niet wettig en overtuigend bewezen dat de verdachte schuld heeft aan het strafbare feit of er volgt ontslag van rechtsvervolging. Daarbij is er wel bewezen dat de verdachte het strafbare feit heeft gepleegd maar zal hiervoor verder niet vervolgt worden (straf krijgen).

Wanneer de verdachte of het OM het niets eens is/zijn met de uitspraak van de rechtbank kunnen beiden in hoger beroep gaan. Dit noemen we ook wel het aanwenden van een rechtsmiddel.

Het hoger beroep wordt behandeld bij het Gerechtshof. Hiervan zijn er 4 in Nederland. Het gedeelte van het OM, het ressort, wordt geleid door de Hoofd Advocaat-generaal. De Advocaat-generaal neemt als het ware hier de zaak over van de OvJ en procedeert verder tegen de verdachte.
Bij het Gerechtshof noemen we het geen rechters maar raadsheren. Hier kan de zaak opnieuw inhoudelijk gevoerd worden.

N.a.v. de uitspraak van het Gerechtshof (wat men een arrest noemt) kan er besloten worden om in cassatie te gaan bij de Hoge Raad. Daarvan is er slechts 1 in Nederland. Zij behandelen het cassatieverzoek. De rechtszaak wordt niet opnieuw gevoerd maar er wordt slechts gekeken naar de gevolgde procedure. Cassatie kan in het belang van de verdachte of de wet zijn. In beide gevallen levert het een uitzondering op de regel op. De uitspraak van de Hoge Raad is ook een arrest.
Deze arresten worden gebundeld in jurisprudentie.  Bij de Hoge Raad noemen we de rechters ook raadsheren.

Verder heeft de Hoge Raad primair de taak om strafbare feiten van of gepleegd door hoge ambtenaren (ministers, staatssecretarissen etc.) te behandelen. Hierbij heeft de PG niet de taak om de verdachte te vervolgen maar treedt op als adviseur aan de raadsheren van de Hoge Raad.

Als laatste heeft de Hoge Raad tot taak om herzieningen te behandelen. Hierbij kun je denken aan situaties waarbij er nieuwe feiten of omstandigheden zijn die in het voordeel van een veroordeelde spreken en daardoor de eerdere veroordeling ernstig in twijfel trekken. Dan wordt de zaak herzien. Voorbeelden hiervan zijn de Puttense moordzaak, de Schiedammer parkmoord, de Deventer moordzaak en de zaak van Lucia de B.